Büyük ünlü uyumu, Türkçenin en temel kurallarından biridir. Kuralı uygulamak oldukça kolaydır. Dikkat edilmesi gereken birkaç istisna vardır. Bunları bildiğiniz zaman hatasız bir şekilde bu kuralı uygulayabilirsiniz. Benden size bir tavsiye: Kuralları çok iyi bilseniz bile elinizin altında mutlaka bir Türkçe sözlük veya imla kılavuzu bulunsun. “Sözlük mü?” dediğinizi duyar gibiyim. Hadi o zaman tarayıcınızın sık kullanılanlarında TDK Türkçe Sözlük ekli olsun en azından.
Temel kural:
Bir kelimenin birinci hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de kalın, ince bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur:
adımlamak, ayaklanma, boyunduruk, burunlarından, dalga, dudak, kırlangıç;
beşik, bilezikleri, gelincik, gözlükçülük, üzengi, vergilerimizle, yüzük vb.
Büyük ünlü uyumuna aykırı olan Türkçe kelimeler de vardır:
anne, dahi, elma, hangi, hani, inanmak, kardeş, şişman vb.
Alıntı kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz:
ahenk, badem, ceylan, çiroz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, limon, model, nişasta, otomatik, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, ziyaret vb.
Bitişik yazılan birleşik kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz:
açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli vb.
Büyük ünlü uyumuna uymayan ekler
-gil, -ken, -leyin, -mtırak, -yor ekleri büyük ünlü uyumuna uymaz: akşam-leyin, bakla-gil-ler, çalışır-ken, ekşi-mtırak, yürü-yor vb.
-daş (-taş) eki bazı kelimelerde büyük ünlü uyumuna uymaz:
din-daş, gönül-daş, meslek-taş, ülkü-daş vb.
-ki aitlik eki büyük ünlü uyumuna uymaz:
akşamki, duvardaki, karşıki, onunki, yarınki, yoldaki vb.
Büyük ünlü uyumuna girmeyen kelimelere gelen ekler, kalınlık incelik bakımından son hecenin ünlüsüne uyar:
adalet-li, anne-si, kardeş-lik, meslektaş-ımız, şişman-lık vb.
Bazı alıntı kelimelerde ekler bu uyuma girmez:
idrak-i, meçhul-e, mentol-de, sembol-ler vb.
Son ünlüleri kalın sıradan olmasına karşın son sesleri ince söylenen bazı alıntı kelimeler ince ünlülü ekler alır:
alkol / alkolü, hakikat / hakikati, helal / helalimiz, idrak / idrakimiz, kabul / kabulü, kontrol / kontrolü, protokol / protokole, saat / saate, sadakat / sadakati, santral / santraller vb.
Yazım kuralları için daha önce paylaştığım yazılar vardı. Her yazının sonunda bir önceki yazıyı bulabilirsiniz.