Bazı harfler vardır bir türlü alfabeye uyum sağlayamaz. Bu, aslında o harfin bir kusuru değil doğrudan doğruya onu nasıl kullanacağını bilmeyen insanların sorunudur. “K” harfi Türkçede böyle bir harftir. Bilirsiniz dilimizde bütün ünsüz harfler “e” ünlüsü ile seslendirilir. Be, ce, çe, de, fe… Uzar gider böyle. K’ye gelince sıra “ka” mı okunur, “ke” mi okunur diye başlarız düşünmeye. Hatta düşünmeden “ka” diye okur geçeriz.
Eğer siz de “ka” diye okuyan grupta iseniz bildiklerinizi unutun. Bu hem kanuna muhalefettir hem de dile saygısızlıktır. Şimdi pek çokları itiraz edecek. “Biz bunu yıllardır böyle okuyoruz. Hem “ka” çok daha havalı duruyor, “ke” nedir öyle, köylü gibi?” cümleleriyle savunmaya geçecekler. Hiç yormayın kendinizi. Doğrusu “ka” değil “ke”dir.
Biz nerede ihtiyaç duyuyoruz bir harfin seslendirilmesine? Genellikle kısaltmaları okurken. Mesela TDK, KPSS, SGK, KHK… Öyleyse kuralları inceleyelim. TDK ne diyorsa onu uygulayalım.
Kısaltmalar nasıl yazılır?
Kısaltma; bir kelimenin, terimin veya özel adın, içerdiği harflerden biri veya birkaçı ile daha kısa olarak ifade edilmesi ve simgeleştirilmesidir.
Kısaltmalarla ilgili kurallar şunlardır:
1. Kuruluş, ülke, kitap, dergi ve yön adlarının kısaltmaları her kelimenin ilk harfinin büyük olarak yazılmasıyla yapılır:
TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi), TDK (Türk Dil Kurumu), ABD (Amerika Birleşik Devletleri); KB (Kutadgu Bilig); TD (Türk Dili), TK (Türk Kültürü), TDED (Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi); B (batı), D (doğu), G (güney), K (kuzey); GB (güneybatı), GD (güneydoğu), KB (kuzeybatı), KD (kuzeydoğu) vb.
Ancak bazen kelimelerin, özellikle son kelimenin birkaç harfinin kısaltmaya alındığı da görülür. Bazen de aradaki kelimelerden hiç harf alınmadığı olur. Bu tür kısaltmalarda, kısaltmanın akılda kalabilmesi için yeni bir kelime oluşturma amacı güdülür:
BOTAŞ (Boru Hatları ile Petrol Taşıma Anonim Şirketi), İLESAM (İlim ve Edebiyat Eseri Sahipleri Meslek Birliği), TÖMER (Türkçe Öğretim Merkezi) vb.
Gelenekleşmiş olan T.C. (Türkiye Cumhuriyeti) ve T. (Türkçe) kısaltmalarının dışında büyük harflerle yapılan kısaltmalarda nokta kullanılmaz.
2. Ölçü birimlerinin uluslararası kısaltmaları kullanılır:
m (metre), mm (milimetre), cm (santimetre), km (kilometre), g (gram), kg (kilogram), l (litre), hl (hektolitre), mg (miligram), m² (metrekare), cm² (santimetrekare) vb. Burada litrenin sadece l harfi ile yazıldığına dikkatinizi çekeyim.
3. Kuruluş, kitap, dergi ve yön adlarıyla ölçülerin dışında kalan kelime veya kelime gruplarının kısaltılmasında, ilk harfle birlikte kelimeyi oluşturan temel harfler dikkate alınır. Kısaltılan kelime veya kelime grubu; özel ad, unvan veya rütbe ise ilk harf büyük; cins isim ise ilk harf küçük olur:
Alm. (Almanca), İng. (İngilizce), Kocatepe Mah. (Kocatepe Mahallesi), Güniz Sok. (Güniz Sokağı), Prof. (Profesör), Dr. (Doktor), Av. (Avukat), Alb. (Albay), Gen. (General); sf. (sıfat), haz. (hazırlayan), çev. (çeviren), ed. (edebiyat), fiz. (fizik), kim. (kimya) vb.
༄
Kısaltmalara gelen ekler nasıl yazılır ve nasıl okunur?
Küçük harflerle yapılan kısaltmalara getirilen eklerde kelimenin okunuşu esas alınır:
cm’yi, kg’dan, mm’den, kr.un.
Büyük harflerle yapılan kısaltmalara getirilen eklerde ise kısaltmanın son harfinin okunuşu esas alınır:
BDT’ye, TDK’den, THY’de, TRT’den, TL’nin vb.
Lira ve kuruş kısaltmaları da çok başımızı ağrıtır. Yukarıdaki örneklerde gördüğünüz üzere Türk lirası büyük harfle kısaltılır ve harflerin okunuşuna göre ek alır. Kuruş ise küçük harfle kısaltılır ve kelimenin okunuşuna göre ek alır. Kuruş kısaltmasının sonuna nokta konur.
Ancak kısaltması büyük harflerle yapıldığı hâlde bir kelime gibi okunan kısaltmalara getirilen eklerde kısaltmanın okunuşu esas alınır: ASELSAN’da, BOTAŞ’ın, NATO’dan, UNESCO’ya vb.
UYARI: Numara sözünün kısaltması da kelime gibi okunduğundan getirilecek olan ek okunuşa göre getirilecektir: No.lu, No.suz
Sonunda nokta bulunan kısaltmalarla üs işaretli kısaltmalara gelen ekler kesmeyle ayrılmaz. Bu tür kısaltmalarda ek noktadan ve üs işaretinden sonra, kelimenin veya üs işaretinin okunuşuna uygun olarak yazılır:
vb.leri, Alm.dan, İng.yi; cm³e (santimetreküpe), m²ye (metrekareye), 64ten (altı üssü dörtten) vb.
Sert ünsüzle biten kısaltmalar, ek aldıkları zaman okunuşta sert ses yumuşatılmaz:
AGİK’in (AGİĞ’in değil), CMUK’un (CMUĞ’un değil), RTÜK’e (RTÜĞ’e değil), TÜBİTAK’ın (TÜBİTAĞ’ın değil) vb.
Ancak birlik kelimesiyle yapılan kısaltmalarda söyleyişte k’nin yumuşatılması normaldir:
ÇUKOBİRLİK’e (söylenişi ÇUKOBİRLİĞE), FİSKOBİRLİK’in (söylenişi FİSKOBİRLİĞİN) vb.
༄
Eskiden TDK’nin sayfasında bir uyarı metni olurdu. SSK, PKK gibi kısaltmalarda geçen harfin “ka” olarak kalıplaştığı bundan dolayı da kalın okunması gerektiği belirtilirdi. Bu bilgi şu an yok. Hatta bu bilgiyi ararken ulaştığım birçok yerde TDK, bunları da ince okumamız gerektiği yönünde görüş bildirmiş. Yani TDK artık yaygın kullanım diye bir şey kabul etmiyor. Öyleyse bu saatten sonra KPSS’yi “ke-pe-se’se” diye, KHK’yi “ke-he-ke” diye okuyun ve suratınıza garip garip bakanlara da bu kuralı söyleyin. Öğrenmek onların da hakkı.
Kuralları hiç değiştirmeden TDK’nin yazım kuralları sayfasından aldığımı biliyorsunuz. İncelemek isterseniz bir önceki yazı aşağıdadır.
Litreye çok şaşırdım öncelikle ve biraz da köylü olduğum için olabilir ben ‘ka’ değil ‘ke’ okuyordum. Fakat daha sonra genel kullanım ‘ka’ olunca dediğiniz gibi ben de genele uymuştum:) Yazının sonunu okuduğumda ister istemez gülümsedim, halâ gülüyorum:) Gerçekten güzel bilgilerdi,teşekkürler.
Litrenin kısaltmasında bizi daha çok marketlerin hatalı kullanımı yanıltıyor. Çünkü onlar genelde lt şekliyle kullanıyor. Bir süre sonra da göre göre yanlışı kanıksamaya başlıyor insan.
Ka – ke konusuna girmeye hiç gerek yok. Yanlışta ısrar eden, kendi bilir. Döve döve doğruyu öğretecek değiliz. Ki bizim sorunumuz bilmemek değil zaten, uygulamamak. Bir dönem TRT sunucuları KPSS’yi doğru bir şekilde “ke-pe-se-se” şeklinde okuyorlardı. Hâlâ öyle midir bilmiyorum. Çünkü ne TV’den ne radyodan haber dinliyorum.
Gülümsemeniz eksik olmasın! 🙂
kepesese olarak okumak neredeyse imkansız, yanlışta olsa 🙂
Sevgili Entlovin,
Cevabınızı içselleştirmeye çalışıyorum. Neden okunmaz, okunamaz? Bizi bu noktada bağlayan nedir? Siz yorumu yazarken, ben okurken “ke-pe-se-se” diye okuduysak okunması imkansız demek bana izah edilebilir gelmiyor.
Sesli düşünerek cevap verirseniz “ke-pe-se-se” şeklinde okumanızı kolaylaştırabilirim. 🙂
İmkânsız diye birşey olmamalı aslında, herşey alışkanlıklarla ilgili olarak değişiyor. Doğrusu ne ise öyle okunmalı bence:)
Oy çok kural çok. 🙂 Ben ke okunduğunu bilmiyordum desem. Ama gerçekten ka daha havalı da tamam sustum birşey demiyorum. 🙂
Yok yok, çok değil bu kurallar. İçselleştirebilirsek nefes almak gibi bir şeye dönüşüyor kurallara uymak. Farkına varmadan yaptığımız… “Ke” konusunda ısrarcı olunmalı mı bilmiyorum. Ama beni tanıyan herkes “ke” diye kullandığımı bilir.